Оюутнуудад ажлын 20 цаг хэрэгтэй

ХИС-ийн Сэтгүүл зүй, медиатехнологийн тэнхимээс Монголын их, дээд сургуульд сэтгүүл зүйн чиглэлээр суралцдаг оюутнуудын дунд зохион явуулдаг “Алтан үзэг” сэтгүүл зүйн шилдэг бүтээл шалгаруулах наадам энэ жил 15 дахь удаагаа амжилттай болж өнгөрлөө. Энэхүү наадамд дэд байр эзэлсэн ХИС-ийн Сэтгүүл зүйн II курсийн оюутан С.Нандин-Учралын нийтлэлийг хүргэж байна.

Ажил уу, хичээл үү?

Нэгдүгээр курст шинэ хүмүүстэй танилцаж, туршлага хуримтлуулах зорилгоор Циркийн ойролцоох том ресторанд зөөгчөөр ажиллахаар болов. Урьд нь зөөгч хийж байгаагүй учир зөвхөн хоол зөөх, цэвэрлэгээ хийнэ гэсэн төсөөлөлтэй оров. Долоо хоногийн дөрвөн өдөр орой 17.00 цагаас шөнийн 24.00 цаг хүртэл ажиллах хуваарьтай. Нийт 32 цаг ажиллана. Цагтаа тардаг тохиолдол ховор учир долоо хоногт 40 гаруй цагийг зогсоогоороо өнгөрүүлнэ. Зөөгчийн үүргээс гадна одоогоор угаагчгүй байгаа гэх шалтгаанаар аяга тавгаа угаах, өнгөлөх, шал угааж арчих, шаардлагатай бол угаалгын өрөө цэвэрлэх үе гарна.

Монголын үйлчилгээний байгууллагад ажилтан, үйлчлүүлэгч хоёул их асуудалтай. Өөрсдийгөө хаан гэж өргөмжлүүлэх дуртай бухимдсан, яарсан үйлчлүүлэгчид биеийн хүчний ажлаас ч илүү ядрааж орхино. Гэсэн ч нэг сар тэсчихээд гарна гэж өөртөө итгүүлэв.

Харин анхны цалин буусан өдрөөс бодол минь өөрчлөгдчихөв.

Архи дарс зардаг том ресторан учир үйлчлүүлэгчээ гартал шөнийн 02.00-03.00 цаг хүртэл хүлээнэ. Өглөө болгон эхний цагийн хичээлтэй би 3-4 цагийн нойртой хичээлдээ явж, эцэстээ өглөө сэрэхийг ч үзэн яддаг болов. Намрын семестрт өглөө нүүрээ будаж, “өнөөдөр ямар хувцас өмсөж явах вэ?” гэсэн өөдрөг бодол минь хаврын улиралд хичээл орохоос хэдхэн минутын өмнө босон замаараа “кофе авч амжих нь уу?” гэсэн бодлоор солигдов.

Солонгос хэлний багшаас “дүн чинь муудаж байна. Ажлаа болиод хичээлдээ анхаар” гэдэг үгийг ч бишгүй сонсоод амжихын сацуу найзууд ч “чиний өмнөөс ядарч байна. Хэзээ уулзах зав гаргах юм бэ?” гэж өдөр бүр гомдоллоно. Гэхдээ хамгийн муу нь энэ биш байв.

Өөртөө гаргах чөлөөт цаггүй болж, кофе ч намайг сэргээхээсээ нэгэнтээ өнгөрчээ. Зав гарвал унтана. Заримдаа ажлаас орой орж ирмэгцээ яагаад гэдгээ мэдэхгүй усан нүдэлсээр үүр цайлгана. Хичээл тарсны дараа ажил руугаа явна. Ингээд л нэг мэдэхэд эцэс төгсгөлгүй гунигийн тойрогт халтираад орчхов. Ердөө гуравхан сарын ажил миний амьдралыг 90 градус эргүүлчихнэ гэж санаа ч үгүй биз. Хаврын дүнгийн голч намрын улирлаас хэд дахин унаж, харин би ажлаасаа ч гарснаар энэ хэрэг дуусав. Монголд оюутан хүн цагийн ажил хийх нь сургуулиа ч орхиж болох сонголтын өмнө аваачдаг байх нь.

Шантрах шалтгаан

Боловсролын салбарын 2024-2025 оны хичээлийн жилийн тайланд дурдсанаар их дээд сургууль, коллежид 150 мянга орчим оюутнууд суралцаж байна. Арван оюутан тутмын долоо нь ажлын байрны хомсдол, ажлын дарамт, цагийн уян хатан бус байдал, зах зээлийн үнэлгээнээс доогуур цалин гэх шалтгаануудаас үүдэн хичээлийнхээ хажуугаар ажилладаггүй аж. Харин ажил хийж буй оюутнуудын 60 орчим хувь нь “голч дүн буурсан” гэж хариулсан бол 70 хувь нь “ядаргаанд орж, стресс нэмэгдсэн” талаар судалгаа гарчээ.

Аль ч улсад оюутнууд хичээлийнхээ хажуугаар цагийн ажил хийдэг. Харин манай оюутнууд яагаад дүн нь муудаж, ядаргаанд орсон шалтгааныг хайв. Монгол Улсад “Оюутны цагийн хөдөлмөр эрхлэлтийг зохицуулах журам”-д “Оюутны цагийн ажлын үргэлжлэх хугацаа нь түүний сурч боловсрох нөхцөлийг хязгаарлахааргүй байна. Ажлын цагийн хязгаарлалт нь их, дээд сургууль, коллежийн оюутны улирлын амралтын хугацаанд хамаарахгүй” хэмээн заасан. Тэгвэл энэхүү журмыг их сургуулиуд хэрхэн хэрэгжүүлдэг талаар олж мэдэхээр Хүмүүнлэгийн ухааны их сургууль болон Монгол Улсын их сургуулийг тус тус зорилоо.

ХИС-ийн Оюутны хөгжлийн төвийн эрхлэгч Г.Доржваанчиг “Манай сургуульд IT-гийн албанд программ хангамжаар сурдаг оюутнууд ажилладаг. Лаборант буюу анги танхимд техникийн туслалцаа үзүүлэх, мөн компьютерын бүрэн бүтэн байдлыг хангах ажлыг хийдэг. Лаборант нь долоо хоногийн 20 цаг ажиллахаар сургуулийн журамд тусгасан. Ажил хийдэг бусад оюутныг зохицуулах журам бол байдаггүй” гэв. МУИС-ийн Хөдөлмөр эрхлэлт карьер хөгжлийг дэмжих үйлчилгээний ажилтан А.Ариунзаяа “Манай сургуульд оюутны хөдөлмөр эрхлэлттэй холбоотой журам байхгүй.

Бусад их сургуульд ч мөн адил байдаггүй. Гэхдээ МУИС-ийн хувьд оюутнууддаа сургууль дотроо ажиллах боломж олгодог. Ямар албан тушаалд хэдэн оюутан ажиллах зэргийг танилцуулж баталсаны дараа сургуулийн хөдөлмөр эрхлэх гэрээг хийж цагаар болон урт хугацаанд ажиллаж болно” гэсэн хариултыг өгсөн юм. Дээрх хоёр сургуулийн жишээнээс үзвэл сургууль дотроо ажилладаг оюутныг зохицуулах боломжтой хэдий ч цагийн ажил хийдэг бусад оюутныг зохицуулах журам, хараа хяналт байдаггүй байх нь.

Үүний дараа ажил олгогч журмыг гэрээндээ хэрхэн тусгасан талаар сурагчид болон оюутнуудын дийлэнх ажилладаг хотын хамгийн олон салбартай франчайз дэлгүүр болох CU, GS25-ыг зүглэлээ. Би тэднээс 7 хоногт 20 цаг ажиллахыг гуйсан ч зөвшөөрсөнгүй. Энд ажиллахыг хүссэн оюутан хичээлийнхээ хуваарьт тохируулан өглөө, өдөр, шөнийн (өглөө 07.30-16.30, өдөр 15.15-00.15, шөнө 23.45-08.30) ээлжнээс сонгон ажиллах боломжтой ч хөдөлмөрийн гэрээнд зааснаар долоо хоногт 40 цаг ажиллах ёстойг тус дэлгүүрийн ажилтан, менежерүүд ижил хариултыг өглөө. Энэ мэтчилэн ажиллах хугацаа, нөхцөлийг тодорхой тусгаж өгөөгүйн улмаас ажил олгогч нар хөдөлмөрийн журмыг мэдэх ч тухайн оюутантай тохиролцох, гэрээнд заасан хугацаанаас илүү цагаар ажиллуулах зэрэг нь хэвийн үзэгдэл болсон байна.

Харин гадаад их дээд сургуулиуд оюутны хөдөлмөр эрхлэлтийг хэрхэн зохицуулдгийг судалж үзлээ. Гадаадын их дээд сургуулиудын журамд оюутныг долоо хоногийн 20 цаг ажиллахыг стандарт болгосон. Ингэснээр ажлын ачаалал суралцах чанарт нь нөлөөлөхгүй хэмээн үздэг байна. Тухайлбал, Өмнөд Солонгосын Хууль зүйн яамнаас “D2 student visa” бүхий оюутнуудын ажиллах зөвшөөрлийн тухай журамд долоо хоногт 20 цаг хүртэл ажиллах, сургуулийн дотоод дүрмээс шалтгаалан зөвхөн кампус дотроо ажиллахыг үүрэг болгосон. Солонгосын зарим сургууль цагийн ажлыг заавал оюутны кампуст хийхгүй гадуур хийхийг зөвшөөрдөг. Гэхдээ 20 цаг л ажиллах ёстой байна. Энэхүү журмыг тухайн улсын нутаг дэвсгэр дээрх бүх их дээд сургууль дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Журмыг зөрчсөн тохиолдолд “International Student Service Center”-ийн мэдээлснээр оюутны визийг цуцлах, нутаг буцаах, цаашлаад 30 сая воны торгууль, гурван жил хорих хүртэл шийтгэл ноогдуулдаг байна.

Мөн АНУ-ын “F1 student visa” бүхий оюутанд кампус дотроо долоо хоногийн 20 цаг хүртэл ажиллах боломж олгож, ажиллах ёстой цагаас 15 минут л хэтэрсэн тохиолдолд ирээдүйд АНУ болон бусад улсад виз мэдүүлэхэд сөргөөр нөлөөлөхөөс гадна ноцтой гэж үзвэл тухайн улсаас гарах шийтгэл хүртэл ноогдуулдаг. Хэрэв тухайн статусаа сэргээлгэх хууль ёсны хүсэлт гаргавал ажлаасаа гарах, гарснаас хойших таван сарын дотор дахин ажиллах хүсэлт гаргах эрхтэй байдаг.

Үүний адил Их Британи улсад цагийн ажил хийж байрны түрээс, сургалтын төлбөрөө төлдөг оюутнуудын ажил болон хичээлийн ачаалал нийлээд 40 цаг орчим болдог талаар “Shropshire Star 2025” судалгаанаас мэдээлсэн. Гэвч энэ нь Монголд сурангаа ажиллаж буй сурагчдын долоо хоногийн ажлын цагтай л дүйцэж байгаа юм. Энэ бүх зохицуулалт дотоодын оюутнууддаа ч мөн хамаатай байна.

Гарц гаргалгаа

Гэвч дээрх улс орны зохицуулалт, тогтолцоотой харьцуулахад Монголд оюутны хөдөлмөр эрхлэлт бараг л хувь хүний хариуцлага дээр тулгуурласан, хяналтгүй орхигдсон салбар хэвээр байна. Хэн ч оюутныг 40 цаг ажиллуулж байгааг шалгадаггүй, хөдөлмөрийн гэрээг хэтрүүлсэн эсэхийг тооцдоггүй, зөрчил гаргасан байгууллагаас хариуцлага нэхдэг тогтолцоо ч байхгүй. Энэ нь ажил олгогчийн талд давуу байдал үүсгэж, оюутан “ажиллах уу, сурах уу” гэсэн сонголтын өмнө ганцаараа үлддэг давтагдсан асуудлыг бий болгоод байна. Ийнхүү хяналт, зохицуулалтгүй орхигдсон орчин нь оюутны хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлого ямар түвшинд яваа, төрийн байгууллагууд уг асуудлыг хэрхэн авч үзэж буйг тодруулав.

Гэр бүл, хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих арга хэмжээний бодлого, хэрэгжилт хариуцсан ахлах шинжээч Г.Наранбаяр “Оюутан ажиллах хугацаандаа НДШ, татварыг төлж байгаа тохиолдолд ажиллах цагийг хязгаарлаж болно. Төлөх шаардлагагүй гэж үзвэл шийдвэрлэх боломжгүй. Энэ асуудлаар хэлэлцэж байгаа ч хууль, тогтоомжид өөрчлөлт оруулах шаардлагатай учир хэзээ батлагдахыг хэлж мэдэхгүй” гэсэн хариултыг өгсөн юм.

Харин Монголын оюутны холбооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Н.Лхагвабаяр оюутнууд цагийн хөдөлмөр эрхлэхэд цагийн зохицуулалт болон НДШ-ийг хөнгөлөх санал хүргүүлжээ. Одоо чухам ямар үйл явц, хэрэгжилт явагдаж байгаа талаар түүнээс лавлав.

“Оюутны цагаар хөдөлмөр эрхлэх журам”-д долоо хоногийн 20-30 цагийн хязгаарлалт оруулах, Хөдөлмөрийн тухай хуульд НДШ-ийг хөнгөлөх зэрэг нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар хэлэлцэж байгаа юм. Хэлэлцээр нь энэ оны намрын чуулган эсвэл 2026 оны хаврын чуулганаар оруулах болсон хэмээлээ. Ямартай ч холбогдох албаны хүмүүс оюутны хөдөлмөр эрхлэлтийг зохицуулах алхмууд хийгээд эхэлжээ. Түүнд миний нэмэрлэх санаа гэвэл, олон улсын түвшинд батлагдсан зохицуулалтуудыг нутагшуулах, дотоодын орчинд тулгамдаж буй гол асуудлуудыг шат дараатай шийдвэрлэх шаардлагатай гэж үзэж байна. Тэгвэл өнөөдөр Монголд ямар зохицуулалт хамгийн түрүүнд шаардлагатай байгааг дараах гурван чиглэлээр тодорхойлж болно.

Нэгт, долоо хоногийн ажлын цагийг 20 болгох. АНУ, Их Британи, Герман, Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг улс оюутны ажлын 20 цагийн журамтай байдаг. Эдгээр улс дэлхийд боловсролын чанараараа эхний 12-т багтдагийг ч үүнтэй уялдуулж болох юм. Хоёрт, оюутныг тусгасан цагаас илүү ажиллуулсан тохиолдолд тухайн байгууллагад зохих ёсоор хариуцлага хүлээлгэх, торгууль, нөхөн төлбөр суутгах. Мөн оюутнууд нэгдсэн платформ бий болгон хөдөлмөрийн мөлжлөг, илүү цагаар ажиллуулсан байгууллагуудыг анхааруулах, мэдээлэл солилцох. Гуравт, НДШ-ийг хөнгөлөх. Сүлжээ дэлгүүрүүдэд ажиллахад цагийн цалин 4-5 мянган төгрөг. НДШ-ээ төлөөд 3947 төгрөг. Тэгвэл сарын цалин 800 мянган төгрөг бол хасагдаад 500 мянган төгрөгийг гар дээрээ авах нь.

Цалингаас НДШ-д 11.3%, ажил олгогчийн 12.3%, үүн дээр ХХОАТ-ын 10% нэмэгдэнэ. Гэнэтийн осол, ажилгүйдлийн, тэтгэмжийн даатгал бол зайлшгүй байх шаардлагатай. Эдгээрийг хасвал 9.6%-ийн шимтгэлтэй болохоор тооцогдон оюутан 3.3%, компани 6.3%, ажилтан 8%-ийн хөнгөлөлт эдлэх боломжтой болж байгаа юм.

Эцэст нь харахад оюутнуудын цагийн хөдөлмөр эрхлэлт бол зөвхөн орлого олох бус, боловсрол, эрүүл мэнд, амьдралын чанарт шууд нөлөөлдөг тогтолцоо гэдгийг илтгэнэ.

Хэн нэг оюутан ганцаараа шөнө дөлөөр аяга угааж, өглөө нь нойргүй хичээлдээ сууж ядарч туйлдаж байгаа нь хувь хүний сонголтын алдаа бус, харин зохицуулалтгүй, хяналтгүй, хариуцлагагүй системийн үр дүн. Бид хөдөлмөр эрхлэх ёстой ч, ирээдүйгээрээ дэнчин тавих ёсгүй. Оюутны хөдөлмөрийг үнэлдэг, хамгаалдаг, хязгаарладаг, зөв удирддаг тогтолцоо бол зүгээр нэг сонголт биш зайлшгүй хэрэгцээ юм.