“Зөвлөлтжсөн” Монголын тусгаар тогтнолын ээдрээ: Галзуу барон ба бяцхан Сү

Зургийн тайлбар, зүүн талд Азийн морьт дивизийн захирагч, Богд хаант Монгол Улсын Баатар, Жамсран бурхны хойд дүр, “Аттила ба Бат хааны удам” Барон Унгерн, баруун талд Хятадын үндэсний үзэлтэн, Анхуй бүлгэмийн гишүүн, цэргийн жанжин “Бяцхан” Сү

Барон Роман-Николай-Максимилиан фон Унгерн-Штернберг 1885 онд Австри-Унгарын эзэнт гүрний Граз хотноо төржээ. Эцэг нь Эстонид эдлэн газартай Герман ба Унгар угсааны язгууртан байв. Эх нь Хессений герман байв. Тэдний гэр бүл Эстони рүү нүүж Роман хүү тэндээ бага сургуульд сурсан байна. Хэдий хэлний авьяастай (герман, орос, франц, англи хэл эзэмшсэн) ч танхай, зодоонч байсан тул сургуулиас нь гаргаж Санкт-Петербург дэх усан цэргийн академид илгээв. Дэг журамгүй, сахилгагүй гэж тэндээсээ мөн л хөөгдсөн байна. Өөрийгөө агуу Аттилагийн цустай, мөн Бат хааны удам гэж найз нартаа онгирдог байсан гэдэг. Аттила нь МТ 450 орчим онд өнөөгийн Украинаас Франц хүрсэн эзэнт гүрнийг байгуулж явсан Хүн (умард Хүннүгээс салбарласан байх магадлалтай)-чүүдийн дайнч хаан байсан бөгөөд түүний аян дайн Төв Европын түүхийг тэр чигт нь өөрчилсөн юм. Аттила нь Ром гүрнийг доройтуулж, өвөг Герман (ост-гот, саксон), өвөг Унгар (мажар) овгуудын хүчирхэг улсууд үүсэхэд чухал хувь нэмэр оруулсан байна.

Залуу Унгерн 1905 онд сайн дураараа армид элсэж, Орос-Японы дайнд оролцохоор зүүн фронтод очжээ. Дайны дараа Морин цэргийн академийг төгсөв. Үргэлжлүүлээд Байгаль нуурын зүүн этгээдэд байх Дагуурт ирж Козакийн нэгтгэлд алба хаав. Том дайн тулаан болох шинжгүй тул фон Унгерн-Штернберг цэргийн албанаас түр чөлөө авч 1913 онд Монгол нутгаар хөндлөн гулд аялсан байна. Өргөө (одоогийн Улаанбаатар) хотоор дамжин Ховдод очсон ба тэндээ Оросын консулын хамгаалалтын албанд оров.

Дэлхийн нэгдүгээр дайн эхлэхэд бэлтгэл офицерын хувиар тэр яаралтай Эстони руу буцаж улмаар Прусс, Польш, Румын зэрэг газар байлдаж явахдаа зориуд хамгийн хүнд даалгаврыг авдаг байжээ. Таван удаа шархадсан ч тэр бүрдээ цусанд улайрсан мэт эргээд ирдэг байсан тул “Улаан Барон” ба “Цуст Барон” гэсэн хочтой болов. Цагаан хааны нэрэмжит цэргийн гавьяаны одонгоор ч шагнуулсан байна. Эр зориг, тактик удирдлагаар бусдаасаа эрс ялгарч байсан ч хэрцгий, хэнэггүй, дуулгаваргүйн улмаас тушаал ахидаггүй байж. Нэгэн удаа дарга нартаа агсам тавьж зодсоны учир баривчлагдан хоёр сар хоригдож байжээ. Цэргээс халагдаж Владивостокт томилогдсон хэдий ч мөн л уйдаж, дайны гал дүрэлзэж байсан Кавказад сайн дураараа очсон байна. Тэнд тэр Буриад угсааны атаман Семёновтой танилцаж нөхөрлөх болжээ. Семёнов нь Буриад, Халх аялгын аль алинаар ярьдаг байсан гэх бөгөөд Пан-Монгол (нармай Монгол буюу нэгдсэн Монгол) үзэлтэн байв. Буриад, Доны Козак, Халимаг, Шинжаан-Уйгар, Татар, Башкир, Барга, Дагуур, Ойрад, Ар ба Өвөр Монгол, Манжуур, Алшаа, Хөх Нуур зэргийг нэгтгэсэн Буриад-Монгол төвтэй их гүрэн байгуулах нууц төлөвлөгөөгөө фон Унгерн-Штернбергтэй хуваалцдаг байсан гэдэг.

Барон, Атаман хоёр Иранд очиж тэндхийн Христийн шашинт цөөнхийг элсүүлэн арми байгуулж Турэг угсааны Оттоманы эзэнт гүрний цэргүүдтэй тулаан хийв. Гэвч Орост хувьсгал гарч Цагаан хаанаа авч хаяв. Цагаантнууд Уралын зүүн этгээдэд түр Засгийн газар байгуулав. Түүнийг нь Кольчак хэмээх Молдав угсааны адмирал удирдаж байв.

Монархист (зөвхөн хаан л ёс журам, энх амгаланг тогтоож чадна гэх үзэл) үзэлтэй Барон яаралтай Сибирь лүү буцжээ. Хувьсгал гарсанд тэр еврей нарыг буруутгаж байсан бөгөөд Буриадад байсан еврей болон коммунистуудыг хоморголон хорьж, буудан устгаж байсан байна. Тэр Монгол руу дайрч гамингийн Хятадаас чөлөөлөхийг санал болгосон ч Цагаан Оросууд зөвшөөрөөгүй байна. Тиймд тэр Манжуурт очиж төмөр замыг хамгаалж байсан орос цэргүүдийг ятгаж дарга нарынх нь эсрэг бослого гаргасан ба удалгүй тэднээс бүрдэх 1,500 хүнтэй арми байгуулав.

Семёнов тэр үед Японы тусламжаар зэвсэглэж, 100,000 цэрэг бүхий Чехсловакийн армитай хамтран Байгаль орчмын нутгийг эзлэв. Семёнов Читад өөрийгөө бүс нутгийн хаан гэж зарлаад, Унгернд Дагуур орчмын нутгийг хариуцуулжээ. Энэ үеэс тэр хоёрын зам салж эхэлсэн. Семёнов мөрийтэй тоглоом, зугаа цэнгэл, авлигад дуртайн дээр еврейчүүдтэй нөхөрлөдөг байж. Атаман Семёнов хожим ялагдсаныхаа дараа Японоор дамжиж Америк руу зугтсан. Гэвч түүнд Сибирьт байсан Америкийн тагнуулын корпусынхныг тонон дээрэмдсэн гэх шалтгаанаар хэрэг үүсгэсэн тул Хятад руу зугтжээ. Дэлхийн хоёрдугаар дайны төгсгөл үеэр Зөвлөлтийн десантын тусгай салаа Шанхайд түүнийг олзолсон байна. Улмаар цэргийн шүүхээр оруулаад буудан хороожээ.

Унгерний хувьд хувьсгалыг эхлүүлсэн еврей нарыг Орос орноос хөөн зайлуулах ёстой гэж үздэг байж. Иймд Унгерн бие даан цэрэг элсүүлж, хатуу ширүүн гараар сургаж “Азийн морин дивиз” гэх хувийн армитай болов. Түүний мөрөөдөл нь асар том морьт арми байгуулж Орос ба Европ тив дэх большевизм, ардчиллыг устгаж хаант засгийг хаа сайгүй сэргээх байлаа.

Адмирал Колчак нас барсны дараа нэгдсэн удирдлагагүй болсон Цагаантны армиуд Улаан армид ялагдан Байгаль орчим руу ухрах болов. Унгерн тэр үед Хайлаар хотыг захиран суусан манж угсааны нэг генералын охинтой гэрлэсэн байж.

1920 оны 8-р сард Богд хааны тагнуул түүнийг олон очиж, Хятадын дарлалаас чөлөөлж өгөхийг хүссэн бичиг өгсөн байна.

Богд хаант Монгол Улс нь 1911 онд Цинхайн хувьсгалаар тусгаар тогтнолоо зарласан боловч том гүрнүүд хүлээн зөвшөөрөөгүй бололтой юм. Хожим 1915 оны Хиагтын гэрээгээр Ар Монгол нь Хятадын бүрэлдэхүүн дэх автономит улс болсон ба эдийн засгийн хувьд Цагаан Оросын нөлөөний бүс болж хувирсан байв. Гэтэл 1919 онд гавьяа байгуулах хүсэлдээ автсан “бяцхан” хочит Сү жанжин гэгч 7,500-10,000 хүн бүхий орчин үеийн арми (Цахрын зарим морьт хороо бас багтаж байж) удирдан Ар Монголыг дайлаар мордож, Хүрээг эзэлсэн ба автономийг устгаж, Богд хааныг гэрийн хорионд оруулсан байв.

Сү гэж хэн байв? Хятадад хувьсгалын дараа хоорондоо өрсөлдсөн цэргийн бүлэглэлүүд олноор гарч иржээ. Хойд Хятадад хамгийн нөлөөтэй нь Анхуйгийн гэгдэх бүлэглэл бөгөөд түүнийг Манж-Чин гүрний үед их цэргийн жанжин байсан Юань Шихуай болон Сү Шюзан нар удирддаг байж. Тэд анхандаа Хятадын Бүгд Найрамдах гэж улсыг байгуулж, анхны чөлөөт сонгууль хийж парламент бүхий төр байгуулсан байна. Японоос тусламж авч, орчин үеийн арми байгуулсан ба үндэсний үзлийг гол суртлаа болгожээ. Гэвч ардчилсан сонгуулиар сонгогдсон Юань Шихуай өөрийгөө хаанд өргөмжилсөн ба парламентыг ямар ч эрх мэдэлгүй болгож, өөртөө бүх эрх мэдлийг авсан байна. Үүнд нь дургүйцсэн Сү Шюзан Ерөнхий сайдаасаа чөлөөлөгдөх хүсэлтээ өгч байсан гэдэг.

1920 оны намар Барон Унгерн өөрийн 1,500 хүнтэй жижиг армиа аван Байгаль нутгаар дамжин Ар Монголын хилээр нэвтэрчээ. Өвөлжин байлдсаны эцэст 5 дахин их хүнтэй Сү жанжны цэргийг буулгаж авсан байна.

1921 оны 3-р сард Монгол Улс дахин тусгаар тогтнолоо зарлав. Барон Нийслэл хүрээнд цэргийн сургууль байгуулах, эмнэлэг сувилал үүсгэх, холбоо харилцааг сэргээх, Япон зэрэг улсын дэмжлэгийг авах чиглэлээр шуурхай ажилласан гэдэг. Хүрээнд буцаж заларсан Богд хаан Баронд өндөр хэргэм өгсөн ба улсыг аврагч баатар цолоор шагнажээ. Сүсэгтэн олон Бароныг Монголыг чөлөөлөхөөр ирсэн догшин Жамсран бурхны амилсан дүн гэж үздэг байж. Мөн догшин сахиус Бароныг хамгаалдаг тул түүнийг бууны сум үл дийлнэ гэж итгэдэг байсан гэдэг. Барон ч монголчуудын итгэлийг олохын тулд өөрийгөө Бат хааны цустай гэх зэргээр дөвийлгөдөг байсан бололтой.

Барон Унгерн тэр зундаа Буриадад тогтсон Зөвлөлт засгийг унагахаар мордов. Энэ удаа 2,500-3,000 цэрэгтэй болсон байж. Эхэндээ бага сага амжилт олж байсан ч илүү зохион байгуулалтай, зэвсэг сайтай, хүн хүчээр илүү Улаантаны армид бут цохиулжээ.

Унгерн үлдсэн цөөн цэргүүдээ дагуулаад Төвөдийг дайлаар мордох хүсэлтэй байж. Гэвч цэргүүд нь Манжуураар дамжиж Япон руу зугтах санал гаргаж хоорондоо муудалцав. Ямартаа ч Тагна-Тувад очиж амсхийх гэсэн боловч орос цэргүүд нь бослого гаргаж зарим удирдагчаа буудан хороов. Унгерн зугтаж монгол цэргүүд дээр ирж. Тэгээд монгол цэргүүдээ дагуулан козакуудтай тулаан хийхээр болов. Мөн урвагч гэх оросуудыг буудан хороохыг тушаахад монголчууд татгалзсан гэдэг. Унгернээс зугтсан оросууд улаантнуудад баригдаж Унгерний хаана байгааг зааж өгч. Ингээд Оросын чекистүүд довтлон ирээд түүнийг хүлээтэй байхад нь олсон гэх түүх бий. Магадгүй дайн тулаанаас залхсан нэгэн монгол гүн Бароныг хүлж орхиод, хээр талд хаяад явсан байж болох юм. Зарим эх сурвалжид дурдсанаар бие хамгаалагч монголчууд нь Бароныг барьж өгсөн гэх ба хариуд нь улаан армийн шийтгэлгүйгээр нутаг буцах эрх хүссэн гэдэг.

Улаан оросууд Бароныг тэр даруй Новосибирскт авчрав. Тэндхийн большевик цэргийн дарга нь еврей хүн байсан бөгөөд Ленины өгсөн зааврын дагуу нээлттэй шүүх хурал зохион байгуулж. Нийт зургаан цаг үргэлжилсэн хурлын тэмдэглэлээр бол түүнийг гурван үндэслэлээр буруутгаж, буудан хороох цаазын ял оноожээ. Ерөнхийдөө Японы тагнуул, Нармай Монголын үзлийг сурталчилсан, хувьсгалын эсэргүү бүлгэм үүсгэж энгийн ард иргэдийг алж хядсан гэнэ. Барон туйлын тайван байсан бөгөөд Японы тагнуул гэдгээс бусад хэргээ хүлээсэн байна. Шүүгч нар түүнд хандаж Социалист интернационал дууны эхний бадгийг дуулбал амийг чинь өршөөе гэж. Тэр хариуд нь "тэгвэл та нар Цагаан хаант Орос улсын төрийн дууллыг дуулчих" гэж адарч. Тэр оройдоо Унгернийг цаазыг гүйцэтгэсэн байна. Богд хаан энэ хэрэг явдлыг сонсоод сүм хийдүүдэд үүрэг өгч Барон Унгерний хойдохын буяныг даатгах ном уншуулж байсан гэдэг.

Бароны тухай гадныхны үлдээсэн олон тэмдэглэл бий. Жишээ нь, Америкийн цэргийн атташегийн анализ, Хүрээнд амьдардаг байсан барууны иргэдийн тэмдэглэл, Оросын цагаантнуудын дурсамж гэх зэрэг. Хамгийн алдартай нь Польшийн иргэн (14-р зуунд Литвад дагаар орсон Татар угсаатан) Оссендовскийн бичсэн “Хүмүүс, Догшин Сахиус ба Бурхад” гэсэн ном юм. Энэ ном хожим нь нэрт орчуулагч Ч.Нэргүй гуайн орчуулгаар Монголын уншигчдад хүрсэн билээ.

Анх 1921 онд Нью-Иорк хотноо англи хэлээр хэвлэгдмэгцээ бестселлер болж удалгүй Польш, Герман зэрэг Европын олон хэлээр орчуулагдсан байна. Оссендовский нь Польшийн цагаантны үлдэгдэл бөгөөд Барон Унгернтэй хамт большевикүүдийн эсрэг тулалдаж явжээ.

Роман фон Унгерн Штернберг (еврей маягтай сонсогдоод байхаар нь нэрээ сольж Унгерн фон Штернэнберг болгосон гэх хувилбар бас бий) нь Монголын түүхэнд онцгой гавьяа байгуулсан гэж хэлж болно. Түүний удирдсан козак, буриад, халимаг, татар, монголчуудын морьт дивиз Хятадын түрэмгий эзэрхийллээс Өргөө буюу Нийслэл хүрээг чөлөөлсөн нь түүхэн үнэн. Хэрэвзээ ингэж чөлөөлөөгүй бол Шинжаан-Уйгар, Өвөр Монгол, Манжуурын адилаар Ар Монгол нь Хятадын нэг муж хэвээр үлдэх магадлал их өндөр байв. Хэрэв Барон Нармай Монгол Улсыг байгуулна гэж Зөвлөлт Буриад Улс руу довтлоогүйсэн бол зөвлөлтүүд Ар Монгол руу улаан армиа оруулж, Зөвлөлт маягийн засаг тогтоох шалтгаан бага байх байсан биз.

Тухайн үед ЗХУ-аас БНХАУ-д сууж байсан элчин сайд Адолф Иоффегийн Ленин, Тройцкий, Сталин нарт илгээсэн захидал их сонирхолтой. Тэнд "Советизация Монголии не явилась результатом последовательного, продуманного и организованного плана. Если бы в Монголии не было Унгерна… мы также не советизировали бы Монголию, как не советизировали Восточный Туркестан…" гэжээ. Товч орчуулбал, "Унгерн байгаагүй бол Ар Монголыг “зөвлөлтжүүлэх”-гүй буюу тусгаар тогтнуулахгүй байх байсан биз" гэжээ. Өөрөөр хэлбэл Ар Монголыг бие даалгах нь урьдчилсан төлөвлөгөөний дагуу биш бөгөөд харин Унгерн хэмээх "үзэгдэл" чухал нөлөө үзүүлсэн гэж үзжээ. Адолф Иоффе нь Крымийн мамай-еврэй угсааны хүн байв. Коммунист үзэлтэй, Зөвлөлтийн дипломатч. Шинээр байгуулагдсан Зөвлөлт төрийг төлөөлж Европын болон Японы цэргийнхэнтэй чухал хэлэлцээ хийж байсан туршлагатай. Меньшевик хандлагатай, Тройцкийг дэмждэгээс болж хэлмэгдэж байсан бөгөөд амиа хорлосон гэж үздэг. Охиныг нь эсэргүүгийн хүүхэд гэж шоронд олон жил хорьсон байдаг. Охин нь аавынхаа тэмдэглэл ба өөрийн дурсамжид үндэслэж ном бичсэн нь хожим Израильд ихэд алдаршсан байна.

Монгол Улсын тусгаар тогтнол ямар эмзэг бас ээдрээтэй зам туулсныг галзуу Бароны түүх харуулдаг билээ.

Эдийн засагч Ч.ОТГОЧУЛУУ