Манай салбарын ТББ-ууд ба “Ган үзэг”

Өнгөрсөн Бямба гаригт сэтгүүлчид оны шилдгүүдээ тодрууллаа. Шилдгүүдийн баяр цэнгэлтэй зэрэгцэн гомдол, тунирхал, харуусал хангалттай урслаа.

Оны шилдэг тодруулах “Ган үзэг” шалгаруулалтыг МСНЭ зохион байгуулдаг. Оны сүүл дөхүүлээд шилдгүүдийг шалгаруулах номинацийг зарлаж, сэтгүүлч, редакциудыг шилдэгт горилох бүтээлээ ирүүлэхийг урих хэлбэрээр энэ арга хэмжээ зохиогддог. Номинац нь жил бүр тогтмол биш, зарим жил зарлагдсан номинац дараа жил нь байхгүй байх нь бий. Тухайлбал, судалгаа шинжилгээ, ном бүтээл, судлаач, менежер гэсэн номинациуд эзэн нь олдсон үед зарлагддаг гэж ойлгогддог.

“Ган үзэг-2025” тойрсон гомдол, шүүмжлэлийн гол бай нь МСНЭ байлаа. Социализмын үед байгуулагдсан холбоог залгамжлан авч явж байгаагийн хувьд МСНЭ сэтгүүлчдийн хувьд ууган ТББ мөн. 1990 оны ардчилсан хувьсгалын дараахан хуучин бууриа орхин хэсэг нөхөд Монголын чөлөөт сэтгүүлчдийн холбоо гэж байгуулан хэсэг явсан бөгөөд “чөдөртэй”, “чөдөргүй” хоёр холбоо хэмээн өөр хоорондоо доёолдог байлаа.

Чөдөртэй, чөдөргүй хоёр холбоотой байх үеэс Монголын сэтгүүл зүйд өөр бусад ТББ-ууд үүсэн байгуулагдаж эхэлсэн. Данийн Засгийн газраас Монголд хэрэгжүүлсэн “Чөлөөт хэвлэл” төслийн хүрээнд Монголын Хэвлэлийн хүрээлэн 1996 онд байгуулагдсан бол, “Глоб интернэшнл төв” 1999 онд байгуулагдсан нь анхны ТББ-д тооцогдоно. Үүнээс хойш хэвлэл мэдээлэлд хамааралтай олон ТББ байгуулагджээ.  Гэвч эдэн дотроос салбарын эко системд хувь нэмрээ оруулах зорилготой нь тун цөөн. Сонины, телевизийн, радиогийн, арилжааны сувгийн, сайтын зэрэг холбоод байгуулагдсан. Тэр дундаа сайтын нэртэй хэд хэдэн холбоо байгуулагдсан ч эдүгээ идэвхтэй бөгөөд хэрэгтэй үйл ажиллагаа явуулж буй нь бараг алга.

Мэргэжлийн үйл ажиллагааны хэлбэрээрээ эвсэн нэгдэхээс гадна хувь сэтгүүлчид хамтран тоо томшгүй олон ТББ байгуулжээ. Халаасандаа ТББ-ын тамгагүй сэтгүүлчийг эдүгээ олоход бэрх.

“Ган үзэг-2025”-ын дараах олон байр суурь хэвлэл мэдээллийн салбар дахь ТББ-уудын талаар эргэцүүлэхэд хүргэлээ.  

Хөгжлөөс хоцрогдсон МСНЭ

Албан ёсны цахим хуудсандаа бичсэнээр 4500 гишүүнтэй. 4500 гэдэг бол хэвлэл мэдээллийн салбарынхан бүгд тус эвлэлд гишүүнчлэлтэй гэсэн үг. Гэсэн ч эвлэлийн дүрмийн дагуу гишүүний татвараа төлдөг хүн бараг байхгүй. МҮОНРТВ, МОНЦАМЭ агентлаг болон салбараас тэтгэвэртээ гарсан ахмадууд (хөнгөлөлттэй үнээр төлдөг) татвараа идэвхтэй төлдөг хэмээн эдүгээ удирдлагын бүрэлдэхүүнд буй эрхэм өшүүлж байсан. Мэргэжлийн төв байгууллага гэж өөрсдийгөө тодорхойлдог ч мэргэжлийн гэдэг тодотголоо буруугаар ойлгодог нь олон зүйлээс харагддаг. Хамгийн тод жишээ нь, ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Х.Мандахбаяр хуримаа МСНЭ-ийн үйл ажиллагаатай хамтатган хийж, салбарын нэр хүндийг шившигт хутгаж байлаа. Мөн 4500 гишүүний нэрийг барин компани, байгууллагатай хамтран ажиллах нэрээр гэрээ байгуулсан тохиолдлуудыг сэтгүүлчид мэддэг. Энэ арга хэлбэрээ гадаад орны, тухайлбал, БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны хэвлэлийн байгуулагатай хийж, редакциудад контент түгээж байсан тохиолдол ч бий.

Засаглалын хувьд ил тод биш. Их хурал болгоны өмнө УИХ-ын сонгуультай төстэй үйл явц өрнөдөг. Саналыг хайрцагладаг, 4 жил татвараа төлөөгүй сэтгүүлч, редакцийн татварыг өмнөөс нь төлж, төлөөлөгчийн эрх олгох замаар саналыг худалдан авдаг, хувь сэтгүүлч төлөөлөгчөөр ороод хурлын шийдвэрт нөлөөлөх боломж бараг үгүй. Ардчиллын нэг тулгуур багана гэдэг сэтгүүлчдийн хамгийн том ТББ хүртэл ийм ардчилсан бус. Эрх ашгаар багцалсан фракцуудын нүх сүвээр эрүүл ухаантай хэсэг нь багтан орох зай олддоггүй, бас тэртэй тэргүй ялзарсан нь ойлгомжтой энэ бүтэц рүү орохгүй байхыг илүүд үзэх хэсэг ч бас бий.

Мэргэжлийн төв байгууллага гэдгээ мэргэжлийн үйл ажиллагааг хамгаална гэж үе үеийн удирдлага нь тайлбарлаж ирсэн ч салбар доторх зохицуулах олон асуудал шийдэгдэхгүй өнөөг хүрсэн нь энэ байгууллага ажиллаагүйг илтгэнэ. Салбар дотох хөдөлмөрийн харилцаа, цалин, мэргэжлийн хамгаалалт, бизнесийн шударга өрсөлдөөнийг бий болгох тал дээр ямар ч санаа, санаачилгагүй. Мэргэжлийн төв байгууллага юм бол мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх хүлээн зөвшөөрөгдсөн ганц ч болтугай сургалт хиймээр байна, мэргэжлийн түвшний хэлэлцүүлэг өрнүүлмээр байна, салбарын хүний нөөцийн зохицуулалтад үгээ хэлдэг болмоор байна.  

Нэн ялангуяа өдөр хоногоор хувьсан өөрчлөгдөж байгаа салбарын доторх мэргэжлийн өөрчлөлт, түгээлтийн дэд бүтцийн асуудал, редакциудын ил тод байдал, сэтгүүлч-инфлуенсэрийг хэрхэн тодорхойлох зэрэг шийдэл, гаргалгаа хэрэгтэй асуудалд соргог биш. Нэг үгээр хэлбэл хөгжлөөс хоцрогдсон. Эрх баригч намын хэвлэлийг “Ган үзэг-2025”-ийн шилдэг сониноор нэрлэсэн л энэ байгууллага өнгөрсөн үедээ явааг шууд илтгэнэ.

МСНЭ салбарт ажиллаж байгаа бүх хүнийг төлөөлөх үү, төлөөлж байгаа бол салбарын төлөө юу хийж байгаа вэ, ю

Шийр заасан “Глоб интернэшнл төв”

“Глоб интернэшнл төв” анх байгуулагдсанаас өнөөг хүртэл нэг хүнтэй холбоотой яваа. Үндэсний телевизэд ажиллаж байгаад, “Чөлөөт хэвлэл сан” хэвлэх үйлдвэрийн даргаар ажиллаж байсан Х.Наранжаргал бол энэ байгууллагыг үүсгэн байгуулагч. Энэ байгууллага өнгөрсөн хугацаанд Монголд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх болон иргэдийн мэдэх эрхийн төлөө тууштай дуугарч ирсэнээс гадна хэвлэл мэдээллийн салбарын эрх зүйн орчныг хэвлэн нийтлэгчдэд таатай болгох тал дээр идэвх зүтгэлтэй оролцож ирсэн. Гол төлөв гадаадын Засгийн газар, олон улсын байгууллагын тусламж, дэмжлэгээр төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг.

Хэвлэл мэдээллийн болон засаглалын ил тод байдлыг дэмжих чиглэлээс гадна үүсгэн байгуулагч Х.Наранжаргалын сонирхол, хоббийн дагуу урлагийн төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлж ирсэн.

Хэвлэл мэдээллийн орчинтой холбоотой аливаа асуудалд хамгийн ханатай бөгөөд зөв дуугардаг гэж тодорхойлж болно.

Сэтгүүлчдээсээ тасарсан Хэвлэлийн хүрээлэн

Данийн Засгийн газрын хэрэгжүүлсэн “Чөлөөт хэвлэл” төслийн хүрээнд байгуулагдсан хоёр байгууллагын нэг. 1996 онд байгуулагдсан цагаасаа барууны сэтгүүл зүй гэж юу болохыг таниулсан буянтай газрын нэг. Хэвлэлийн хүрээлэн байгуулагдсан 1996 онд одоогийн “Ийгл” телевиз анхны монгол мэдээний эфирээ цацаж, барууны сэтгүүл зүйг бодитоор монголчуудад харуулж байсныг энд дурдахгүй өнгөрч чадахгүй нь.

Данийн Засгийн газрын төслийг амжилттай хэрэгжүүлсэн нь дараа дараагийн гадаадын төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх суурь болсон. Үүнд мөн анхны гүйцэтгэх захирал Ц.Энхбатын хувийн зан чанар, харилцаа холбоо энэ байгууллагын оршин тогтнох суурийг бат бөх байлгахад онцгой үүрэгтэй байсныг дурдах нь зүй.

2000 оны дунд үе хүртэл Хэвлэлийн хүрээлэн нь салбарын хөгжлийг дэмжихэд ихээхэн үүрэгтэй байсан боловч энэ үүрэг нь бүдгэрсээр бодит сэтгүүл зүйгээс тасарсан гэж дүгнэж болно. Монголоор дүүрэн байгаа төслөөр амьдрагч ТББ болон хувирсан. Сэтгүүл зүйн өөрчлөлтөд мэдрэмтгий байж, нэн хэрэгцээтэй сургалт, хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа. Эрэн сурвалжлах чиглэлээр нэг бус удаагийнх төсөл хөтөлбөр хэрэгжсэн ч гарсан үр дүн багатай.

Өнгөрсөн долоо хоногт СУИС болон “Балдорж” сангаас хамтран зохион байгуулсан “Сэтгүүл зүйн тулгамдсан асуудал: Сэтгүүлчийн хандлага, үнэлэмж, боломж” сэдэвт хэлэлцүүлгийн үеэр Хэвлэлийн хүрээлэнгийн захирал М.Мөнхмандах тавьсан илтгэлдээ “сэтгүүл зүй бол бизнес биш” гэж дүгнэж байгаа нь сэтгүүлчидтэй, редакцтай хамгийн ойр байх ёстой энэ байгууллага бодит амьдралаас хэр хол тасарсаныг харуулна.  

Компани болон хувирсан Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл

Германы “Дойче Велле” академийн төслийн дэмжлэгтэйгээр 2015 онд байгуулагдсан. Өмнө нь хэвлэл мэдээллийн салбарт буй болсон ТББ-уудаас энэ байгууллага өвөрмөц онцлогтой. Хэдийгээр германчуудын дэмжлэгтэй байсан боловч сэтгүүлчийн мэргэжлийн ёс зүйг өөрсдөө салбар дотроо зохицуулдаг бусад орны жишгийг Монголд нутагшуулахаар салбарын мэргэжилтэн, сэтгүүлчдийн санаачилгаар байгуулагдсан. Салбарын бүх талын оролцоог хангасан дэвшилтэт алхам болсон.

Байгуулагдаад эдүгээ 11 дэх жилийнхээ нүүрийг үзэх гэж байгаа ч ёс зүйн өөрийн зохицуулалт салбарын хөгжилд ямар хувь нэмэр оруулав, ямар өөрчлөлт, дэвшил гарав гэсэн асуултад хариулахыг оролдох юм бол хангалтгүй гэж хэлж болно. Учир нь, сэтгүүлчийн мэргэжлийн ёс зүйн асуудал өнөөдөр хэзээ ч байгаагүйгээр хурцаар тавигдаж байна. Үүнийг дагаад мэргэжлийн нэр хүнд хөсөр хаягдаж байгааг бүгд харж байна.

Өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл 500 илүү гомдол хүлээн авч шийдвэрлэсэн гэж тайлагнаж байгаа ч мэргэжлийн ёс зүй ингэтлээ доройтож байгаагүй нь үнэн. Энэ нь мэргэжлийн ёс зүйг ТББ байгуулаад шийдэхгүй, салбарын хөгжлийг цогцоор нь авч үзэж байж шийдэхээс өөр гарцгүй нотолж байгаа юм.

Нөгөө талаас салбарын өргөн дэмжлэгтэй байгуулагдсан Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл өнөөдөр мөн л төсөлчдийн байдаг л нэг ТББ болон хувирсан. Ротацийг ардчилсан замаар явуулж буй ч Удирдах зөвлөлийн зарим хүнд ротацийн систем үйлчлэхгүй өнөөг хүрлээ. Эдүгээ Хэвлэл мэдээллийн зөвлөл нь цөөн хэдэн эзэнтэй компани болон хувирчээ. Мөн салбарт шийдэх асуудал өчнөөн байхад иргэний нийгмийг чадавхжуулах төслийг Европын холбооны дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлж байгаа нь анхны үүсгэн байгуулагчдын зарчим, зорилгоосоо ухарсан үйлдэл юм.

Шувууны бага нь адтай: Сэтгүүл зүйн инновац, хөгжлийн “Үүр” төв

Хувьсан өөрчлөгдөж буй сэтгүүл зүйн салбарын өнгө төрхийг сэргэгээр мэдэрч, дуугарч байгаа ТББ бол Сэтгүүл зүйн инновац, хөгжлийн “Үүр” төв. Салбарын бизнесийн орчин, худал мэдээлэл, баримт шалгах, олон нийтийн сүлжээний нөлөөлөл зэрэг чиглэлээр шинэ сэргэг төслийг эднийх хэрэгжүүлдэг. Анхны хийсэн бизнесийн орчны судалгаанаас хойш Монголын сэтгүүл зүйн салбарыг гадаад ертөнцтэй холбож, шинэ мэдээ мэдээллийг сэтгүүлчдэд хүргэхээр ажиллаж байна. чухам тэднийхээс авч болно.